เด็กและวัยรุ่นหลังภัยพิบัติ

นายแพทย์ประเสริฐ ผลิตผลการพิมพ์

หลังภัยพิบัติหรือเหตุการณ์รุนแรงใดๆ ไม่ว่าจะเป็นภัยธรรมชาติ เช่น แผ่นดินไหว คลื่นยักษ์ น้ำท่วม พายุ หรืออุบัติภัย เช่น ไฟไหม้ รถชน เครื่องบินตก เรือล่ม โรงงานระเบิด แก๊สระเบิด หรือภัยสงคราม รวมทั้งภยันตรายรุนแรงเฉพาะตัว เช่น ถูกทำร้ายร่างกาย ถูกข่มขืน ถูกจับเป็นตัวประกัน เหยื่อที่รอดชีวิตจำนวนหนึ่งอาจจะป่วยด้วยโรค Post-Traumatic Stress Disorder เขียนย่อว่า PTSD

อาการที่พบบ่อยที่สุดคือเฉยเมย แยกตัว ไม่สนใจที่จะสมาคมกับญาติหรือเพื่อนๆที่คุ้นเคย ไม่สนุกกับกิจกรรมที่เคยชอบ ขี้หงุดหงิด นอนไม่หลับ ฝันร้ายบ่อย และบางรายมี flashback คือเห็นภาพหรือได้ยินเสียงเหตุร้ายนั้นซ้ำๆ หลายคนจะรู้สึกผิดที่ตนเองรอดชีวิต ดังที่เรียกว่า survival guilt

PTSDสามารถเกิดขึ้นกับคนทุกกลุ่มอายุ อย่างไรก็ตามพบว่าเด็กและวัยรุ่นจะเป็นกลุ่มที่ได้รับผลกระทบมากกว่าเพื่อน ความรุนแรงที่กระทำต่อเด็กนั้นเปรียบได้เหมือนการกรีดมีดลงบนเนื้อตัวของเด็กทำให้เกิดบาดแผลและแผลเป็น แผลเป็นนี้จะรบกวนพัฒนาการบุคลิกภาพในระดับต่างๆนับจากนั้น

หากใช้พัฒนาการทางบุคลิกภาพของ Erik Erikson เป็นหลัก อีริคสันเปรียบ

พัฒนาการบุคลิกภาพของมนุษย์เหมือนขั้นบันไดซึ่งจะมีทั้งหมด 8 ขั้นตั้งแต่แรกเกิดจนตาย เด็กและวัยรุ่นซึ่งยาวเพียง 18 ปีจะเป็นบันได 5 ขั้นแรก อายุขัยที่เหลือเป็นบันได 3 ขั้นหลัง

แผลเป็นที่เกิดขึ้นจากการกระทำรุนแรงต่อเด็กจะรบกวนการก้าวเดินขึ้นบันไดทั้ง

5 ขั้นนั้น อาจจะขึ้นไปช้ากว่าปกติ อ้อยอิ่งอยู่กับที่ ถดถอยกลับลงมา หรือติดขัดที่บันไดขั้นใดขั้นหนึ่งไม่ยอมไปไหนอีกเลย

ในกรณีภัยพิบัติทางธรรมชาติ รวมทั้งคลื่นยักษ์สึนามิในครั้งนี้ มิเพียงเด็กๆจะประสบเหตุการณ์รุนแรง แต่เด็กจำนวนมากสูญเสียคุณพ่อหรือคุณแม่ บางคนเห็นคุณพ่อคุณแม่หายไปกับตา เด็กจำนวนมากกำพร้าทั้งคุณพ่อคุณแม่อย่างเฉียบพลัน

บันไดพัฒนาการจึงมิได้เพียงมีแผลสดในวันนี้และจะเกิดแผลเป็นในวันข้างหน้า

แต่ยังขาดผู้ชี้นำและเทียนส่องทางแห่งชีวิตไปอีกด้วย อันเป็นลักษณะเฉพาะตัวของความเสียหายที่เกิดจากภัยพิบัติธรรมชาติ

มีรายงานบอกว่าร้อยละ 27-100 ของเด็กที่พบภยันตรายรุนแรงจะป่วยด้วยโรค PTSD ในภายหลัง โดยเฉพาะอย่างยิ่งหากเป็นความรุนแรงที่เกิดจากฝีมือมนุษย์ เช่น ถูกจับเป็นตัวประกัน ถูกข่มขืน หรือเหตุการณ์มือปืนกราดยิงผู้คนในโรงเรียนจะก่อผลเสียหายร้ายแรงกว่าเหตุร้ายตามธรรมชาติ

นอกเหนือจากโรค PTSD แล้ว เด็กๆยังสามารถเจ็บป่วยด้วยโรคทางจิตอื่นๆ ที่พบบ่อย คือ โรคสมาธิสั้น(Attention Deficit Hyperactive Disorder) โรคอารมณ์เศร้า(Major Depression) และบุคลิกภาพผิดปกติชนิดบอร์เดอร์ไลน์(Borderline Personality Disorder) เหตุทำร้ายร่างกายหรือละเมิดทางเพศต่อเด็กซ้ำๆจะทำให้เกิดบุคลิกภาพผิดปกติชนิดบอร์เดอร์ไลน์ได้มากกว่าเพื่อน

สำหรับกรณีภัยพิบัติทางธรรมชาติ ก่อนที่เด็กจะปรากฏอาการของโรค PTSD หรือโรคทางจิตเวชอื่นๆเต็มรูปแบบ เด็กๆก็ต้องผ่านช่วงเวลายากลำบากช่วงหนึ่งซึ่งจะเป็นช่วงเวลาที่สังคมควรตระหนักแล้วรีบเข้าไปช่วยเหลืออย่างรวดเร็ว เป็นระบบ ทั่วถึง และทันท่วงที เพื่อที่จะป้องกันหรือลดความเสียหายระยะยาวที่จะติดตามมา

โดยมีข้อควรสนใจแยกตามกลุ่มอายุดังนี้

1-กลุ่มอายุต่ำกว่า 5 ปี ขอให้รู้ว่าเรื่องสำคัญที่สุดคือความกลัวว่าคุณพ่อคุณแม่จะหายไป หากเด็กสูญเสียคนใดคนหนึ่งไปแล้วความกลัวว่าอีกคนหนึ่งจะหายไปด้วยก็จะรุนแรงขึ้นเป็นทวีคูณ

หลังเหตุร้ายและหลังจากผ่านระยะช็อคหรือเฉยเมยไปแล้ว เด็กอาจจะมีพฤติกรรมถดถอย โดยขอให้แม่อยู่ใกล้ตลอดเวลา ร้องไห้ งอแง ไม่ยอมให้คุณแม่คลาดสายตา กลับไปดูดนิ้วหรือติดขวดนม ติดตุ๊กตา ติดผ้าห่มอีกครั้งหนึ่ง ที่ไม่เคยปัสสาวะรดที่นอนก็อาจจะปัสสาวะรดที่นอน ที่ไม่เคยกลัวความมืดก็จะกลัว ที่เคยนอนปิดไฟได้กลับจะขอให้เปิดไฟไว้ตลอดคืน ที่เคยไปโรงเรียนหรือเนอร์สเซอรี่โดยง่ายก็อาจจะไม่ยอมไปโรงเรียนหรือเนอร์สเซอรี่อีก

อย่าลืมว่าเด็กเล็กยังมิได้เข้าใจกระบวนการและความหมายของความตายเหมือนผู้ใหญ่ กล่าวคือความตายเป็นกระบวนการที่มีสาเหตุ เป็นที่สิ้นสุดและไม่ย้อนกลับ ดังนั้นเป็นไปได้ว่าความคับข้องใจของพวกเขามิใช่เพียงรอคอยคุณพ่อหรือคุณแม่ที่สูญหายกลับมาหา แต่ความคับข้องใจของพวกเขายังกินความถึงความไม่เข้าใจว่าเพราะอะไรคุณพ่อคุณแม่ที่รักเขาอย่างยิ่งจึงทิ้งเขาไป

ไหนเคยว่ารักเขามากที่สุดและสัญญาว่าจะดูแลเขาเล่นกับเขาตลอดกาล ยามราตรีสวัสดิ์ก็ยังเคยพูด “Goodnight See You Tomorrow” อยู่ทุกค่ำคืน แล้วเพราะอะไรจึงใจร้ายหายตัวไป

สำหรับเด็กเล็กซึ่งการใช้ภาษายังมีจำกัด สิ่งที่ทำได้คือส่งเสริมให้เล่นมากขึ้น โดยเฉพาะอย่างยิ่งการเล่นที่เป็น free form คือไม่มีรูปแบบและเป็นอิสระ เช่น เล่นระบายสีมากขึ้น เล่นดินเล่นทรายมากขึ้น เล่นดินน้ำมันมากขึ้น ให้ฉีกกระดาษและเล่นแป้งเปียกมากขึ้น กิจกรรมเหล่านี้จะช่วยได้มาก เพราะสามารถระบายความคับข้องใจให้แก่พวกเขาได้เป็นอย่างดี

หากเป็นไปได้เด็กๆเหล่านี้ทุกคนควรได้พบกับนักจิตวิทยาโดยไม่มีเงื่อนไข นักจิตวิทยาจะได้ช่วยแก้ไขความเสียหายและช่วยญาติๆวางแผนการแก้ไขและป้องกันความเสียหายระยะยาวอย่างถูกวิธีและเป็นระบบ

2-กลุ่มอายุ 6-10 ปี ขอให้รู้ว่าเรื่องสำคัญที่สุดคือความรู้สึกผิด เด็กจะเฉยเมย แยกตัว ไม่สนใจการเรียน ไม่ยอมไปโรงเรียน

บังคับให้เรียนก็จะพบว่าเขาทำไม่ได้ ไม่ใช่เพราะขี้เกียจแต่เป็นเพราะสมาธิลดลง หากเข้าไปเซ้าซี้ก็จะหงุดหงิด ฉุนเฉียว ระเบิดอารมณ์ มีปัญหาการนอน ฝันร้าย หวาดกลัว ที่ไม่เคยปัสสาวะรดที่นอนก็จะปัสสาวะรดที่นอน ที่เคยปัสสาวะรดที่นอนแล้วหายแล้วก็จะกลับมาปัสสาวะรดที่นอนอีก หลายคนปรากฏอาการทางร่างกาย เช่น ปวดท้อง หรือท้องเดินอยู่เรื่อยๆ พาไปตรวจที่โรงพยาบาลก็ไม่พบสาเหตุที่ชัดเจน

เด็กจะมีอาการทั้งถดถอยทั้งรู้สึกผิด การไม่ยอมไปโรงเรียนเป็นอาการที่ถดถอยอย่างมากในเด็กวัยนี้ เพราะแสดงถึงความไม่มั่นใจว่าตนเองจะไม่พลัดพรากจากคุณพ่อคุณแม่อีก ทำนองว่าหากไปโรงเรียนแล้วจะมั่นใจได้อย่างไรว่าจะได้พบกันอีก เป็นการถดถอยไปไกลถึงอายุประมาณก่อน 3 ขวบที่ซึ่ง “คุณพ่อคุณแม่” ยังเป็นอะไรที่แม้จะชัดเจนแต่ก็ไม่มั่นคง

ส่วนความรู้สึกผิดนั้นแสดงออกด้วยอาการทางร่างกายเป็นสำคัญ ทำนองว่าอาการปวดท้องหรืออาการต่างๆนานานั้นเป็นการลงโทษตนเองวิธีหนึ่ง

สำหรับเด็กโตซึ่งพอรู้ภาษาแล้ว ผู้ใหญ่ควรอธิบายเรื่องราวทั้งหมดที่เกิดขึ้นให้เขาฟังอย่างชัดเจนและกระชับหนึ่งครั้ง หลังจากนั้นเรื่องที่ควรทำคือปกป้องพวกเขาจากข่าวสารที่ก่อความสะเทือนใจเพิ่มเติม สอนเขาอย่างตรงไปตรงมาว่าในช่วงเวลาเช่นนี้เขาไม่ควรนำตัวเองเข้าไปอยู่ในเหตุการณ์ที่ก่อความสะเทือนใจโดยไม่จำเป็น และเขามีสิทธิที่จะร้องไห้หรือโศกเศร้าเสียใจกับเรื่องที่เกิดขึ้นอย่างเต็มที่ มิใช่ความผิดปกติหรือความผิดแต่อย่างใดที่เขาจะรู้สึก “ไม่ดี” กับเรื่องที่เกิดขึ้น

สิ่งที่ผู้ใหญ่บางท่านมักจะทำทั้งๆที่ไม่ควรทำคือผลักดันเด็กให้เข้มแข็งอย่างรวดเร็ว อาจจะโดยการผลักดันให้เห็นภาพข่าวหรือปล่อยให้อยู่ในสถานที่เกิดเหตุนานเกินความจำเป็น สอนให้เข้มแข็งและไม่ให้ระบายออกโดยเฉพาะเด็กผู้ชายที่โตแล้ว

ควรจัดสภาพแวดล้อมที่ปลอดภัยให้แก่เด็ก ผู้ใหญ่ควรสละเวลามาอยู่ใกล้ชิด อยู่เป็นเพื่อน และกอดบ่อยครั้งขึ้น ทั้งหมดนี้เพื่อหยุดกระบวนการถดถอยทางจิตให้นิ่งอยู่กับที่ไม่ถดถอยมากไปกว่านั้นอีก ซึ่งหากทำได้เด็กจะสามารถพัฒนาตนเองไปข้างหน้าอีกครั้งหนึ่งด้วยตนเองในภายหลัง

3-กลุ่มวัยรุ่น 12-17 ปี ขอให้รู้ว่าเรื่องสำคัญที่สุดคือความรู้สึกว่าตนเองไร้หนทางควบคุมเรื่องราวต่างๆนานา

วัยรุ่นจะปรากฏอาการต่างๆนานาเต็มรูปแบบทั้งสามกลุ่มอาการดังที่เกิดกับผู้ใหญ่ นั่นคือ 1.avoidance คือแยกตัว เฉยเมย 2.hyperarousal คือผวาง่าย หงุดหงิดง่าย 3.intrusion คือฝันร้าย มีประสบการณ์ flashback

อาการแยกตัวอาจจะเป็นมากถึงกับไม่ยอมไปโรงเรียน อาการหงุดหงิดง่ายอาจจะรุนแรงถึงการแสดงออกที่ไม่เหมาะสม เช่น ควบคุมตนเองไม่ได้และทำลายขาวของ อาการฝันร้ายอาจจะรุนแรงถึงขั้นสับสนในเวลากลางคืนเป็นบางขณะ

ประเด็นปัญหาของวัยรุ่นคือความรู้สึกว่าอะไรต่อมิอะไรอยู่เหนือการควบคุมของเขา เพราะฉะนั้นสิ่งที่ผู้ใหญ่ทำได้คือช่วยให้เขารู้สึกว่าตนเองสามารถควบคุมสิ่งแวดล้อมได้ตามสมควร อาจจะด้วยการเปิดโอกาสให้เขาเป็นผู้ตัดสินใจเกี่ยวกับเรื่องต่างๆนานาภายในบ้าน เช่น หากจะไปซื้อเฟอร์นิเจอร์ก็ให้เขาเป็นผู้เลือกและตัดสินใจ ให้เขาเป็นผู้เลือกและตัดสินใจว่าเย็นนี้จะไปกินข้าวที่ร้านไหนกันดี หรือแม้กระทั่งเรื่องเล็กน้อยเช่นวันนี้จะใส่เสื้อสีอะไรดี เป็นต้น

วัยรุ่นบางคนจะบำบัดตนเองหรือกลบเกลื่อนความหวาดกลัวเหล่านี้ด้วยการหันเข้าหาบุหรี่ เหล้า และยาเสพติดในที่สุด การสูบบุหรี่ กินเหล้า ใช้ยาเสพติดเป็นหนทางหนึ่งที่พวกเขาคิดว่าตนเองสามารถควบคุมตนเองได้อีกครั้งหนึ่ง

จะเห็นได้ว่าเด็กแต่ละวัยคิดไม่เหมือนกันต่อเหตุการณ์เดียวกัน อาการที่เกิดขึ้น

แม้จะเหมือนกันแต่ก็ด้วยวิธีคิดที่ต่างกัน เช่น พฤติกรรมไม่ยอมไปโรงเรียน

สำหรับเด็กเล็กไม่ยอมไปโรงเรียนเพราะกลัวว่าคุณพ่อคุณแม่จะหายไป

สำหรับเด็กโตไม่ยอมไปโรงเรียนเพราะขาดสมาธิ มีความรู้สึกผิด และอาจจะ

มีอาการปวดหัวปวดท้องต่างๆนานาทำให้ไม่อยากไปโรงเรียน

สำหรับวัยรุ่นไม่อยากไปโรงเรียนเพราะไม่รู้ว่าตัวเองจะทำอะไรหรือควบคุมอะไร

ได้บ้าง

ไม่ใช่เด็กทุกคนที่จะเป็น PTSD ในตอนหลัง จากรายงานพบว่าเด็กที่เคยเผชิญ

ภยันตรายมาก่อนเมื่อครั้งเป็นเด็กเล็กรวมทั้งกลุ่มที่เคยถูกละเมิด(abuse)จะปรากฏอาการPTSDได้ง่ายกว่าคนอื่น การเลี้ยงดู ความสัมพันธ์ในครอบครัวทั้งก่อนและหลังเหตุการณ์ร้าย ความรวดเร็วของความช่วยเหลือทั้งเรื่องปัจจัยสี่และการดูแลด้านจิตสังคม ทั้งหมดนี้เป็นปัจจัยที่ส่งผลต่อความเจ็บป่วยที่จะมีตามมาในภายหลัง

หากผู้ปกครองพบบุตรหลานของท่านเริ่มมีอาการเล็กน้อยๆดังที่เล่ามา ต่อไปนี้คือคำแนะนำกว้างๆ 10 ข้อที่ทุกคนควรทำได้

1-เปิดโอกาสให้บุตรหลานของท่านได้พูดถึงเหตุร้ายนั้นเมื่อเขาพร้อม ไม่ต้องบังคับให้พูด แต่เมื่อถึงเวลาที่เขาอยากพูดอยากเล่าก็ไม่ควรห้าม

2-ให้ความมั่นใจแก่บุตรหลานของท่านว่าที่เขารู้สึกและคิดอะไรซ้ำๆนั้นมิใช่ “บ้า” หรือ “เพี้ยน” หรือ “สติแตก” แต่ที่แท้แล้วเป็นความรู้สึกที่จะเกิดกับเหยื่อจำนวนมากของเหตุการณ์รุนแรงนั้น

3-ส่งเสริมให้บุตรหลานของท่านใช้ชีวิตและร่วมกิจกรรมตามปกติโดยเร็วที่สุด ไปเรียนหนังสือ ไปเรียนพิเศษ ไปเล่นดนตรี หรือกีฬาที่เคยทำตามปกติ

4-เปิดโอกาสให้บุตรหลานของท่านได้ทำอะไรต่อมิอะไรเล็กๆน้อยๆในบ้าน ได้เป็นผู้ตัดสินใจในกิจกรรมบางอย่างของครอบครัว เช่น เย็นนี้จะออกไปกินข้าวที่ร้านไหนดี ทั้งนี้เพื่อให้เขาเกิดความรู้สึกเล็กๆน้อยๆว่าเขายังสามารถควบคุมและบงการชีวิตได้ตามปกติ มิได้เสียการควบคุมไปอย่างสิ้นเชิงดังที่เกิดขึ้นในวันที่เกิดเหตุร้าย

5-บอกบุตรหลานของท่านอย่างตรงไปตรงมาว่าทุกอย่างที่เกิดขึ้นมิใช่ความผิดของเธอ ไม่ว่าจะเป็นเรื่องคลื่น หรือความตายของคนใกล้ชิด เปิดโอกาสให้เขาได้ระบายความรู้สึกผิดที่ตนเองเป็นผู้รอดชีวิต แต่ไม่ปล่อยให้เขาตำหนิตนเองซ้ำไปซ้ำมานานจนเกินไป

6-ติดต่อบุคคลที่ใกล้ชิดบุตรหลานของท่านให้มากขึ้นกว่าเดิมเพื่อจะได้รับทราบและแลกเปลี่ยนข้อมูลกัน เช่น ครู โค้ช รุ่นพี่

7-ไม่ตำหนิหรือห้ามปรามพฤติกรรมถดถอยบางอย่าง เช่น เดิมไม่เคยปัสสาวะรดที่นอนก็ปัสสาวะรดที่นอน เดิมแยกห้องนอนไปแล้วตอนนี้ขอกลับมานอนกับพ่อแม่อีก หากเป็นวัยรุ่น เช่น เปิดไฟนอนทั้งคืน เปิดโทรทัศน์ทิ้งไว้ทั้งคืน หรือเอาตุ๊กตาขนสัตว์มานอนกอด อย่างไรก็ตามก็ให้รับทราบว่าพฤติกรรมเหล่านี้เป็นคำเตือนว่าท่านต้องสละเวลาดูแลเอาใจใส่บุตรหลานให้มากขึ้น

8-ดูแลสุขภาพตนเองด้วย ถ้าผู้ใหญ่มั่นคงเด็กจะมั่นคง ถ้าผู้ใหญ่ไม่มั่นคง เด็กๆจะไม่มั่นคงด้วย เพราะฉะนั้นเสาหลักจึงต้องแข็งแรงทั้งร่างกายและจิตใจ การออกกำลังกายทุกวันจะช่วยได้มากที่สุด

9-ถ้าท่านรับมือพฤติกรรมของบุตรหลานท่านไม่ได้ ควรส่งเสริมให้บุตรหลานของท่านไปเข้ากลุ่มพูดคุยหรือกลุ่มบำบัดของเหยื่อที่รอดชีวิตจากเหตุการณ์ร้าย หรือไปพบจิตแพทย์หรือนักจิตวิทยา

10-ถ้าท่านรับทราบว่าบุตรหลานของท่านมีความคิดจะทำร้ายตนเองหรือฆ่าตัวตาย ไม่ควรปล่อยทิ้งไว้โดยไม่ทำอะไรแต่ควรพาไปพบจิตแพทย์หรือนักจิตวิทยาเพื่อให้การช่วยเหลือที่ถูกต้องโดยไม่ชักช้า

หลังภัยพิบัติธรรมชาติ โรงเรียนจะปิดหลายวัน แม้ว่าคุณครูโดยเฉพาะคุณครูที่มีภูมิลำเนาอยู่ในพื้นที่อาจจะมีสภาพจิตที่ไม่สมบูรณ์นักเพราะประสบภัยพิบัติเช่นกัน แต่ก็ขอให้ระลึกเสมอว่าทันทีที่โรงเรียนเปิดจะมีเด็กนักเรียนจำนวนหนึ่งต้องการความมั่นคงของคุณครูช่วยเหลือพวกเขา เพราะฉะนั้นช่วงเวลาที่โรงเรียนปิดจึงเป็นเวลาที่คุณครูควรเตรียมตนเองให้พร้อม วิธีที่ดีที่สุดคือการกินอาหารที่มีประโยชน์ งดของมึนเมา นอนหลับพักผ่อนให้เพียงพอ ออกกำลังกายทุกวันอย่างสม่ำเสมอ และสำรวจจิตใจของตนเองเป็นระยะๆ หากคิดว่าตนเองไม่พร้อมจะรับมือวันเปิดเทอมก็อาจจะต้องพบจิตแพทย์หรือนักจิตวิทยาเพื่อขอความช่วยเหลือต่อไป

ต่อไปนี้คือคำแนะนำ 5 ประการสำหรับคุณครูที่จะใช้ดูแลเด็กๆในโรงเรียนหลังเกิดภัยพิบัติ

1-ไม่มีความจำเป็นต้องรีบสอนตามตารางอย่างเคร่งครัดในทันที ผ่อนหนักผ่อนเบาตามสภาพจิตของนักเรียน ในทางตรงข้ามกับชั่วโมงสอนตามปกติ คุณครูควรเพิ่มชั่วโมงเล่นกีฬาหรือชั่วโมงศิลปะให้มากขึ้น เพราะนอกจากจะช่วยฟื้นฟูสภาพจิตเด็กๆได้โดยตรงแล้ว คุณครูจะได้ใช้โอกาสนี้ในการสังเกตนักเรียนเป็นรายบุคคล และให้ความสนใจต่อนักเรียนที่มีพฤติกรรมเฉยเมยและแยกตัวเป็นกรณีพิเศษ

2-จัดชั่วโมงพูดคุยกันเกี่ยวกับเหตุการณ์ร้ายที่ผ่านพ้นไป ให้นักเรียนแต่ละคนได้พูดถึงประสบการณ์ของตนเอง ไม่ต้องวิตกกังวลล่วงหน้าถึงอารมณ์ของนักเรียนแต่ละคน เพราะโดยธรรมชาติแล้วกระบวนการกลุ่มของนักเรียนสามารถดูแลสมาชิกแต่ละคนได้

3-ไม่บังคับให้นักเรียนคนใดคนหนึ่งเข้ากลุ่มหรือบังคับให้นักเรียนคนใดคนหนึ่งต้องพูดเสมอไป ให้เป็นความสมัครใจของแต่ละคน โดยคุณครูสามารถส่งเสริมและให้กำลังใจนักเรียนที่ต้องการพูด

4-ถ้าเป็นไปได้ ควรเชิญเจ้าหน้าที่ของรัฐหรืออาสาสมัครในหน้าที่ต่างๆมาเล่าประสบการณ์และให้ความรู้แก่นักเรียน ช่วยให้นักเรียนรับทราบความเป็นไปของสถานการณ์ในภาพรวม เพื่อให้พวกเขาเข้าใจเรื่องราวทั้งหมดถูกต้องตามที่เป็นจริง อย่าลืมว่าข้อมูลที่ถูกต้องเท่านั้นจึงจะช่วยให้ผู้ประสบเหตุร้ายสามารถปรับตัวได้ถูกทาง

5-ควรจัดกลุ่มสำหรับพ่อแม่และผู้ปกครองของนักเรียนด้วย เพื่อให้พ่อแม่หรือผู้ปกครองของนักเรียนแต่ละคนได้รับทราบความเป็นไปของนักเรียนทั้งห้อง เปิดโอกาสให้พวกเขาได้ช่วยเหลือซึ่งกันและกัน

เด็กและวัยรุ่นเป็นกลุ่มอายุที่จะได้รับผลกระทบจากเหตุการณ์รุนแรงอย่าง

แน่นอนเพราะพัฒนาการบุคลิกภาพของเขายังไม่เรียบร้อย การปล่อยปละละเลยไม่ทำอะไรเลยทำให้พลาดโอกาสที่จะป้องกันปัญหาระยะยาวในภายภาคหน้า

การช่วยเหลือที่เป็นระบบและมีประสิทธิภาพควรมาจากบุคลากรที่ได้รับการฝึกมาโดยเฉพาะ เช่น จิตแพทย์ หรือ นักจิตวิทยา

อย่างไรก็ตามหากบุคลากรที่ได้รับการฝึกมีจำกัด ให้พิจารณาทุนทางสังคมที่มี

อยู่ในท้องถิ่นด้วย ได้แก่ผู้หลักผู้ใหญ่ที่มีความมั่นคง รักเด็ก สามารถเป็นผู้นำกลุ่มเด็กๆ และสามารถสร้างกิจกรรมพิเศษเพื่อดึงดูดให้เด็กๆได้มารวมตัวกัน พูดคุยกัน แลกเปลี่ยนความรู้ประสบการณ์ และช่วยเหลือกันทำงานเพื่อสาธารณประโยชน์